Katı Anayasa ve Katılaştırma Yöntemleri
Katı anayasa (rigid, sert) değişme usullerinin farklı olmasının yanı sıra normal yasalara göre nispeten daha zor değiştirilir. Yumuşak anayasaların açıkca değiştirilebilir olduğunu belirtmesi (1963 Singapur Anayasası) yahut bu konuda suskun kalmasının (1848 İtalyan Anayasası) aksine anayasada belirtilen usul ve esaslar dışında katı anayasaların değiştirilmesi, cebren -ihtilal- bir değiştirme özelliği arz eder.
Siyasal iktidara kendi lehine hareket alanı bırakmayı yeğlemeyen hukuk, kuşaklar sonrasını düşünme mecburiyetinden -güvensizlik de denebilir- temel hak ve özgürlüklere katı anayasalar ile bir nevi sigorta olarak asgari değişmezlik alanı yaratmıştır.
Bazı ülkelerde ise değişmezlik kuralı, sadece devlet şeklinin cumhuriyet oluşuyla sınırlıdır. Bununla birlikte değiştirilemezliği yalnız demokrasinin birtakım temel ilkelerini cumhuriyet ilkesiyle sınırlayan ülkeler de bulunmaktadır. Bu Anayasa hükümlerinin temel amacı cumhuriyetin şekli ile gelen demokrasi anlayışını korumaktır.
Hükümetin Cumhuriyet niteliği değişiklik konusu yapılamaz.
Fransa Anayasası madde 89
Cumhuriyetin şekli anayasa değişikliğine konu olamaz.
1947 İtalya Cumhuriyeti Anayasası madde 139
Anayasayı Katılaştırma Yöntemleri
Ülkeler anayasalarının kolayca değiştirilebilir olmasını engellemek adına birtakım yöntemlere başvurmaktadır. Bunlar: Halk oylaması, nitelikli çoğunluk ilkesi, değiştirilemez hükümler, belli bir dönem ve süre değiştirilememe yöntemleridir.
Halk oylaması (Referandum)
Referandum, tüm toplumu ve devleti ilgilendiren bir konuda doğrudan halka fikrinin sorulması ve bu doğrultuda kamusal kararların alınmasıdır. Referandum siyasal iktidar için risklidir çünkü halktan çıkacak olan hayır cevabı siyasal iktidarın mağlubiyeti olup koltuğunda oturmasını son derece zorlaştıracaktır. Referandumların çok masraflı ve zahmetli bir yöntem olması sebebi ile ekonomik ve sosyal yükümlülükler getirmesi de cabasıdır.
Halkın doğrudan devreye girdiği bir karar alma mekanizması olan referandum, demokrasi açısından fevkalade değerlidir. Ancak basın özgürlüğü ve denetlenemez seçim sistemi sebebi ile halk oylamasının demokrasi aleyhine manipülasyon ve tuzaklar barındırması durumunda anayasallıktan uzaklaşılacağı bir gerçektir. Eğer bir anayasa değiştirme sürecinde referandum varsa kuşku yok ki bu anayasaların katılık derecesini arttırmaktadır.
Meclisçe üye tamsayısının beşte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa değişikliği hakkındaki Kanun, Cumhurbaşkanı tarafından Meclise iade edilmediği takdirde halkoyuna sunulmak üzere Resmî Gazetede yayımlanır.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası madde 175
Anayasayı değiştirme tasarı ya da teklifi 42’nci maddenin üçüncü fıkrasında belirtilen mühlet içinde görüşülmeli ve her iki Meclis tarafından de aynı hükümlerle kabul edilmelidir. Değişiklik, referandumla onaylandıktan sonra kesinlik kazanır
Fransa Anayasası madde 89
Nitelikli (Özel) Çoğunluk Yöntemi
Yasaların değiştirilmesi mevzusunda normal şartlarda salt çoğunluk yeterli iken anayasalar katılaştırılmak yani daha zor değiştirilebilir kılınmak istendiğinde 2/3, 3/5, 4/5 gibi oranlar öngörülmektedir. Zira bir partinin tek başına bu çoğunlukları yakalaması oldukça zordur. Günümüzde insanların fikir anlamında bölünmelerinin daha fazla olduğu da hesaba katılırsa bugün bir parti ancak başka bir partiyle beraber hareket ettiğinde bu çoğunluğu yakalayabilecektir.
Anayasanın değiştirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir. Anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler Genel Kurulda iki defa görüşülür. Değiştirme teklifinin kabulü Meclisin üye tamsayısının beşte üç çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası madde 175
Anayasa değişikliği tasarıları her bir Meclisin üyelerinin beşte üç çoğunluğuyla onaylanır. Meclisler arasında mutabakat sağlanamadığı takdirde, Milletvekili ve Senatörlerden oluşan bir ortak komisyon kurulur ve bu komisyon Kongre ve Senatoda oylanmak üzere bir metin sunar.
İspanya Anayasası madde 167
Değiştirilemez Hükümler
Değiştirilemez hükümler anayasanın kendi diliyle açıkça beyan ettiği değiştirme iktidarına maddi sınırlar koyan hükümlerdir. Bu katılaştırma yönteminin benimsendiği bir anayasa metninin değiştirilmesi durumunda, bu hükümler dışında tüm anayasa değiştirme şartları sağlandığı ölçüde değiştirilebilir. Bu tür hükümlere yer vermeyen ülkeler bulunduğu gibi Türkiye Cumhuriyeti gibi siyasal rejimlerini bu hükümlerin üzerine yükselten ve toplumun temelini inşa eden ülkeler de bulunmaktadır.
Anayasanın 1’inci maddesindeki Devletin şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki hüküm ile, 2’nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3’üncü maddesi hükümleri değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası madde 4
Madde lafzından da anlaşıldığı üzere maddenin kendisinin değiştirilmesine dair bir yasak belirtmemesi sebebiyle bizzat bu hükmün değiştirilebilirliği tartışması meydana gelmektedir. Doktrindeki bir görüşe göre değişim mümkündür çünkü metnin kendisinin değiştirilemezliğinden bahsetmemektedir. Diğer doktrin görüşüne göre ise bu hükmün değiştirilmesinin kanun koyucunun fıtratına aykırı olduğu ve değiştirilemezliği ifade eden maddenin de doğası gereği değiştirilemezlik kazandığı savunulmaktadır. Bu iki görüşün dışında bu konuda bir değişiklik mevzu bahis olduğunda, konunun artık hukukun alanından çıktığı siyasal ve sosyolojik bir sorun olduğu görüşü de bulunmaktadır.
Federasyonun eyaletlere bölünmesine, eyaletlerin yasamaya esasen katılmaları ilkesine veya 1 ve 20’nci maddelerde yazılı esaslara ilişkin bir Anayasa değişikliği yasaktır.
Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası madde 79
Belli Bir Süre Değiştirilemez Yasağı
Anayasalar büyük sosyal kırılmaların ardından doğduğundan, kurulan yeni düzenin korunması maksadı ile yürürlüğe girdikten sonra belli bir süre değiştirilmesi yasaklanabilir yahut zorlaştırılabilir.
İlk genel seçimler sonucu toplanacak Türkiye Büyük Millet Meclisinin Başkanlık Divanı kurulduktan sonra altı yıllık süre içinde yapılacak Anayasa değişikliklerini Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderebilir. Bu takdirde Türkiye Büyük Millet Meclisinin geri gönderilen Anayasa değişikliği hakkındaki kanunu, aynen kabul edip tekrar Cumhurbaşkanına gönderebilmesi, üye tamsayısının dörtte üç çoğunluğunun oyu ile mümkün olabilir.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Geçici madde 9
Cumhuriyet Meclisi son normal değişiklik Kanununun yayımı tarihinden beş yıl sonra Anayasayı değişiklik için gözden geçirebilir.
Portekiz Anayasası madde 284
Belli Bir Dönem Değiştirilemez Yasağı
Savaş dönemleri, olağanüstü hâl veya seçim dönemlerinde anayasa değiştirilmesi mevcut koşulların zorluğu sebebiyle yasaklanabilir. Savaş döneminde ülke yaşamsal bir mücadele verirken anayasanın değiştirilmesi abesle iştigal olacaktır. Olağan yönetim usulleri ile bile oldukça zorken olağanüstü dönemde ülkenin temel yapı taşı üzerinde bir değişiklik yapılamaz. Seçim döneminde ise iktidar erkine sahip olanların kendisine avantajlar sağlamasını engellemek adına anayasanın değiştirilmesi yasaklanır.
Seçim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Madde 67
Hükmün başlığında anayasada yapılan değişiklikler değil de seçim kanunlarında yapılan değişiklikler denilmesi sebebiyle anayasamızda belli bir dönem değiştirilme yasağının olup olmadığı konusu tartışmalıdır.
Savaş sırasında ya da meclislerin federal topraklar içinde serbest şekilde toplanmasının mümkün olmadığı zamanlarda anayasa değişikliğine başlanamaz, ya da anayasada değişiklik yapılması gözetilemez.
Belçika Anayasası Madde 196
Ülkeler anayasa tercihlerini büyük ölçüde katı anayasadan yana kullanırlar. Yazısız anayasalar ve verdiğimiz birkaç örnek dışında yumuşak anayasa sayısı oldukça azdır. Anayasaların katılık derecesi ise saydığımız yöntemlerin sayısına, yoğunluğuna göre değişmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ise sayılan katılaştırma yöntemlerinin neredeyse hepsinin görüldüğü katı bir anayasadır.
David Hume’a göre; herhangi bir devlet sistemini anayasa ile sınırlandırırken ve kontrol ederken, her insanın hilekâr olabileceği varsayılmalı, eylem ve davranışlarında özel çıkardan başka bir amacın olmayacağı düşünülerek önlemler alınmalıdır.
Bu makaleye şu şekilde atıf yapılması önerilir: Tuğba Aydınlı, “Katı Anayasa ve Katılaştırma Yöntemleri”, hukukcukafasi.com/kati-anayasa-ve-katilastirma-yontemleri, (Erişim Tarihi: … ).
Zeki Hafızoğulları (2001) Anayasanın 4.maddesinin Değiştirilmezliği, 1.,2. Ve 3 Maddelerinin Anlamı, Kapsamı ve Sınırları Meselesi, Türkiye Barolar Birliği Dergisi
Kemal Gözler (2004) Anayasa Hukukuna Giriş, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları
Ergun Özbudun (2008) Anayasa’nın Değiştirilemez Hükümlerinin Bağlayıcılığı, erişim adresi: dunyabulteni.net/anayasanin-degistirilemez-hukumlerinin-baglayiciligi-makale,8212.html erişim tarihi: 28.05.20
Tuğba Aydınlı
Tuğba Aydınlı (Tümünü gör)
- Katı Anayasa ve Katılaştırma Yöntemleri - 2 Haziran 2020
