Bor Nedir ? Kullanım Alanları ve Türkiye’de Önemi
Bor madeni nedir?
Bor,periyodik cetvelimizin 3A grubunun ilk sırasında bulunan,atom numarası 5 olan ve kimyasal sembolü B olan bir yarı metaldir.
Elementel olarak bor doğada bulunmaz. Endüstride yüksek saflıkta bor zorlukla elde edilebilir çünkü bor, karbon ve başka elementlerle bileşikler oluşturur. Elementel bor, yarı iletken endüstrisinde bir dopant olarak kullanılır. Yüksek saflıkta elementel bor süperiletken MgB2 teknolojisinin en önemli bileşenidir.
Bor Türleri
Kolemanit: Mineral bakımından oldukça zengin bir bor çeşidi olan Kolemanit (2CaO.3B2O3.5H2O); mono klinik sistemde kristallenir. Mohs sertlik sınıflandırmasına göre sertliği 4-4,5 özgül ağırlığı 2,42 gr/cm3’tür. Açık ocaktan çıkarılan kolemanit cevherinin B2O3 içeriği % 27 – 32 aralığındadır. Bor bileşikleri içinde en yaygın bulunanıdır. Killer içinde cevher boşluklarında iri, parlak, saydam kristaller halinde bulunur. Saf Kolemanit suda yavaş, HCl’ de hızlı çözünür.
Tinkal: Tinkal (Na2B4O7.10H2O) renksiz ve saydam olmasına rağmen, bileşimindeki çeşitli safsızlıklar nedeniyle pembe, sarımsı, gri renklerde bulunabilir. Sertliği 2-2.5 Mohs, özgül ağırlığı 1,7 gr/ cm3‘tür. Açık ocaktan çıkarılan kolemanit cevherinin B2O3 içeriği % 12 – 29 aralığındadır. Tinkal çabuk bozunarak suyunu kaybederek tinkalkonit’ e dönüşebilir. Kille ara katkılı tinkalkonit ve üleksit ile birlikte bulunur.
Üleksit: Üleksit; masif, karnabahar, lifsel, koni, rozet, pamuk yumağı ve çubuk görünümüyle doğada yer almaktadır. Mohs sertlik, sınıflandırmasına göre sertliği 2,5 özgül ağırlığı 1,95-2 gr/cm3’tür.
Kullanım Alanları
Bor mineralleri,yukarıda gördüğünüz gibi sanayide oldukça geniş bir alanda kullanılmaktadır. Başlıca kullanım alanlarını beraber inceleyim;
Cam Sanayi: Bor minerallerinin en fazla tüketildiği alan cam sektörüdür. Bor, ergimiş haldeki cam ara mamulüne katıldığında onun akışkanlığını artırmakta, son ürünün yüzey sertliğini ve dayanıklılığını yükseltmektedir. Bor oksit özellikle; borosilikat cam, tekstil tipi ve izolasyon tipi cam elyaflarında yoğun olarak kullanılmaktadır.
Seramik Sanayi: Bor, seramik sanayinde çoğunlukla sır ve fritlerde kullanılmaktadır. Seramik sırlarında kullanılan bor oksit oranı ağırlıkça %8-24 arasında değişir. Sırlarda bor oksitin temel fonksiyonu, esas itibarıyla cam ve malzeme arasında ısısal açıdan uyum sağlamak ve sırrın ısısal genleşme kat sayısını düzenlemektir. Bor ayrıca, kimyasalların ve suyun etkilerine karşı direnci artırır. Diğer taraftan borlar renklendiricilerin katılımına taban oluştururlar.
Enerjetik Malzemeler: Elementel bor hacimsel olarak en yüksek enerji yoğunluğuna sahip elementtir. Bu sebeple özellikle katı yakıt uygulamalarında ana enerji kaynağı olarak kullanılır. Elementel borun yanma verimliliği saf oksijen ortamında dahi %70 seviyesinde kalmaktadır. Bunun sebebi, yanma sırasında oluşan camsı bor oksit tabakasının element yüzeyini kaplayarak yanma ve oksijen penetrasyonunu engellemesidir. Elementel borun yanma verimini arttırmak için Mg ve Al gibi elementlerle kaplanması veya bu elementlerle yaptığı bileşikler (MgB2, AlB2, AlB12, AlMgB2) enerjetik malzeme uygulamalarında kullanılmaktadır.
Tarım: Bor mineralleri bitki örtüsünün gelişmesini artırmak veya önlemek maksadıyla kullanılmaktadır. Bor, değişken ölçülerde, birçok bitkinin temel besin maddesidir. Bor eksikliği görülen bitkiler arasında yumru köklü bitkiler (özellikle şeker pancarı) kaba yoncalar, alfaalfalar, meyve ağaçları, üzüm, zeytin, kahve, tütün ve pamuk sayılmaktadır. Bu gibi hallerde susuz boraks ve boraks pentahidrat içeren karışık bir gübre kullanılmaktadır. Bu da, suda çok eriyebilen sodyum pentaborat (NaB5O8.5H2O) veya disodyum oktaboratın (Na2B8O13) mahsulün üzerine püskürtülmesi suretiyle uygulanmaktadır.
Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi bileşiklerle birlikte otların temizlenmesi veya toprağın sterilleştirilmesi gereken durumlarda da kullanılmaktadır.
Temizleme ve Beyazlatma Sanayi: Sabun ve deterjanlara mikrop öldürücü (jermisit) ve su yumuşatıcı etkisi nedeniyle %10 boraks dekahidrat ve beyazlatıcı etkisini artırmak için toz deterjanlara %10-20 oranında sodyum perborat (mono veya tetra olarak) katılmaktadır. Sodyum perborat (NaBO2H2O2.3H2O) aktif bir oksijen kaynağı olduğundan etkili bir ağartıcıdır.
Nükleer Uygulamalar: Atom reaktörlerinde borlu çelikler, bor karbürler ve titanbor alaşımları kullanılır. Paslanmaz borlu çelik, nötron absorbanı olarak tercih edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu bir nötron absorbe etmektedir.
Atom reaktörlerinin kontrol sistemleri ile soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm ile kapatılmasında (B10) bor kullanılır.
Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için kolemanit kullanılmaktadır.
Dünya’da ve Türkiye’de Bor Rezervleri
Türkiye’de Borun Önemi
Ülkemizde Dünya çapındaki rezervin %72,8 ini bulundurduğumuzu düşünürsek; endüstrinin farklı kollarında üretim süreçleri içinde ham madde olarak görev olan bu stratejik madenin ve bilhassa madenciliğinin önemini çok iyi kavramalıyız.
Türkiye bor minerallerini 1978 yılında Eti Maden İşletmeleri tarafından devletçe işletilmesi başlatılmış, 2003 yılında ise BOREN isimli ulusal bor araştırma enstitüsü kurulmuştur. Bu enstitü madenlerimizi kullanılarak yeni katma değerli ürün ve farklı uygulama alanları geliştirilmesine yönelik sanayi ve üniversite projelerini desteklemektedir.
Ülkemizde çokça bulunan bu madenin maalesef çoğunluğu işlenmeden satılmaktadır. Bu madeni işleyip satan bir Türkiye hem madenin işlenmesi için bir iş alanı oluşturacak, fabrikalar açacak, istihdam sağlayacak hem de bire sattığı madenini satmak yerine yediye sattığı bordan yapılmış ürünü satacaktır.
Bunun olması için sadece bu madenin çıkarılması için uğraşılmamalı aynı zamanda sanayide daha çok kullanmak için çaba sarf edilmeli, AR-GE çalışmaları yapılmalıdır.
ETİ Maden’in Üretim ve Satış Miktarları
Bor mineralini nerden nasıl temin edebilirim