Denetimli Serbestlik: Genel Bakış ve Psikoloğun Rolü
Denetimli Serbestlik Nedir?
Denetimli serbestlik; kanunlar çerçevesinde belirlenen şüpheli, sanık ve hükümlüler hakkında mahkemelerce alternatif ceza ve tedbirlerin uygulanması ve bu kişilerin toplum nezdinde denetim, takip ve iyileştirilmesini sağlayan faaliyet ve uygulamaların bütünü olmakla birlikte ceza yargılamasının parçası ve bir ceza infaz yöntemidir.
Haklarında denetimli serbestlik tedbirinin uygulanmasına karar verilen yükümlülerin suç türleri ve dolayısıyla bunun sonucunda karar verilen tedbirler çeşitlilik göstermektedir. Yaygın olarak; bireyin eğitim kurumuna devamını sağlama, alkol ve madde bağımlılığı ile mücadele, koşullu salıverilen hükümlünün denetim altında tutulması ve kamuya yarar sağlayan bir işte çalıştırılma verilen kararlar arasında bulunmaktadır.
Denetimli Serbestlik Yasası, salıverilen kişinin hem dış dünyayla hem de yakınlarıyla bağının kopmaması gerekçesi ile meydana gelen bir yasadır. Cezasını cezaevinde infaz eden ve koşullu salıverilmesine belirli bir süre kaldığında tahliye edilen hükümlü, öncesinde dış dünyada sürdürmekte olduğu hayatını denetim altında sürdürmeye devam eder. Söz konusu uygulama, zaman içinde ceza infaz süreçlerinin tümünde kabul görmesine karşın; doğduğu ilk yıllarda bir yaptırımdan ziyade yardımcı bir unsur olarak görülmüştür.
Nitekim, karşılaştırmalı hukuk örnekleri incelendiğinde; denetimli serbestlik uygulamasının hapis cezasına alternatif bir yol olarak sunulduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Tedbirlere uyulmadığı takdirde yükümlünün özgürlüğü kısıtlanmaktadır.
Denetimli Serbestliğin Amaçları
Denetimli serbestlik sisteminin hedeflerini; hükümlülerin iyileştirilmesi, toplumun veya mağdurun uğradığı zararın giderilmesi, faillerin cezalandırılması ve toplumun korunması olmak üzere dört temel başlıkta toparlamak mümkündür.
Cezanın şahsiliği ilkesine tabi tutulan sanık veya hükümlü, denetimli serbestlik uygulaması sayesinde gerçekleştirdiği eylemin sonucunu kendisi yüklenmekte; cezasını toplum içinde çalışma hayatına devam ederek çekmektedir. Salıverilmiş olan bireyler denetim altında bulundukları zaman zarfında dış dünyaya uyum sağlama süreci içerisine girmektedirler. Ayrıca yükümlünün boş zamanlarının değerlendirilmesini hedefleyen eğitsel ve sosyal çalışmalar, birbirinden farklı kurumlar tarafından desteklenmektedir. Bu süreç içerisinde yükümlünün iş gücünden, bilgi birikiminden, enerjisinden ve becerilerinden yararlanılmakta; aynı zamanda birey tüketen statüsünden üreten statüsüne geçişte bulunmuş olmaktadır. Dolayısıyla mevcut sistem sayesinde sanık ve hükümlülerin iyileştirilmesi amacıyla yürütülen çalışmalar, ülke ekonomisine katkıda bulunmaktadır.
Nitekim, denetimli serbestlik kapsamında sanık veya hükümlünün belli hakları mevcuttur. Bu haklardan birisi, yaptığı işin karşılığını maddi olarak alamaması sonucunda kamu hizmetlerinde çalışmayı reddetme hakkıdır. Ayrıca sanık veya hükümlü, denetimli serbestliğin başlangıcından itibaren kapsamında bulundurduğu uygulamalardan biri olan rehabilitasyon hizmeti talep etme hakkına sahiptir. Bu sayede rehabilite hizmeti veya ceza uygulamasının erken bitirilmesi durumu doğabilmektedir.
Denetimli serbestlik uygulamaları yalnızca faili değil, aynı zamanda mağduru da kapsamaktadır. Mağdurun uğradığı zararı gidermeye ve onu tatmin etmeye yönelik yolların izlenmesi beraberinde mağdurun ceza adalet sistemine güveninin sarsılmasını önlemeyi amaçlamaktadır. Bu amaç uğrunda ceza soruşturmasının herhangi bir aşamasında mağdur talep ettiği sürece bir psikolog tarafından psiko-sosyal yardımda bulunulması bu kurumun temel hedefleri arasındadır.
Denetimli serbestlik kapsamında salıverilen hükümlülerin karşılaştığı psikolojik, sosyal ve ekonomik zorlukların çözümünde yol göstericiliği görev edinen koruma kurullarının uygulamakta olduğu birçok hizmet vardır. Salıverilen hükümlülerin mesleki anlamdaki eksiklerini gidermek amacıyla meslek edindirme kursları bulunmaktadır. Koruma kurulu üyelerince fabrika ve işletmelere ziyarette bulunulmakta ve onlara başvuran ceza infaz kurumundan salıverilen hükümlülerin iş sahibi olabilmeleri için adım atılmaktadır. Salıverilen kişilerin aileleri ve yakınlarıyla oluşabilecek psiko-sosyal sorunlarına çözüm yolu bulunmasına yardımda bulunulmaktadır. Bunun yanında salıverilen çocuk ve genç veya diğer hükümlülerin eğitim ve öğretimini tamamlayabilmesi adına her şey en detaylı şekilde planlanmaktadır.
Denetimli Serbestlikte Psikologların Rolü
Suçlu cezasını çekerken bir yandan da denetimli serbestlik uygulamasının içinde barındırdığı suçlunun topluma entegrasyonunun sağlanması bakımından bireye psikososyal yardımda bulunulmaktadır. Böylelikle cezasını çekmekte olan suçlu, hem topluma hem de kendisine en faydalı ve hızlı şekilde topluma ayak uydurabilmektedir.
Denetimli serbestlik kurumlarında denetimli serbestlik uzmanları (psikolog, sosyolog, sosyal hizmet uzmanı veya öğretmen) çalışmaktadır. Denetimli serbestlik sıfatına sahip olan personellerin, 5402 sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım Merkezleri ile Koruma Kurulları Kanunun gereklerinde bulunan insan onuruna saygı ve dürüstlük, gizlilik ve tarafsızlık ilkelerini benimseyerek görevlerini yapmaları gerekmektedir. Bu kurumda topluma zararı olan davranışların köreltilmesinde büyük önem taşıyan psikologlar, denetimli serbestlik uzmanı sıfatı altında Eğitim ve İyileştirme Bürosu veya Değerlendirme ve Planlama Bürosunda görev yapmaktadır. Psikologların, legal ve klinik unsurların iç içe olduğu bu görev alanında mahkeme kuralları gereğince hareket etme, mahkemeye rapor sunma, suçlularla iletişimde bulunma, onlara psikolojik destek sunma gibi görevleri vardır.
Psikologla görüşmek için gelen her yükümlünün kendine özgü bir dosyası bulunmaktadır, böylece iyileşme süreci düzenli şekilde incelenmektedir. Bu inceleme, belirli kurallara göre kayıt altında tutulur ve rapor hazırlanır. Bu durumda psikoloğun hazırlamış olduğu rapor oldukça önemlidir. Rapor sonucu dâhilinde yükümlü ya denetimli serbestlik uygulamasını başarıyla tamamlamış olur ya da mahkemeye ilerleme kaydedilemediği şeklinde rapor iletilir.
Eğitim ve İyileştirme Bürosunda, denetim planında yer alan zorunlu görüşmeler veya çalışmalar denetimli serbestlik uzmanı koordinatörlüğünde uygulanmaktadır. Bireysel görüşmelerde, denetimli serbestlik sürecinin sorunsuz şekilde sürdürülebilmesi için kişinin demografik bilgileri temin edilmektedir. Ayrıca görüşmelerin yapıldığı esnada yükümlünün şu an içinde bulunduğu durumu idrak edebilmesini, bu durumun hem bireyin yaşamına hem de topluma etkilerinin farkına varmasını sağlayabilecek bir görüşme planı oluşturulmaktadır. Bu görüşme planının kapsamında bireyin iş yaşamı ve dış dünyada geçireceği süreçte topluma kazandırılmasına ek olarak yükümlünün işlediği fiilin tekrarının önlenmesine yönelik çalışmalar mevcuttur.
Planlanan görüşmeler gerçekleştikten sonra, denetimli serbestlik uzmanı, yapmış olduğu tek evrak işi olarak, Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi (UYAP)’ne görüşme hakkındaki bilgilerin girişini form olarak yapmaktadır.
Denetimli serbestlik uzmanı, görüşme sonrasında tatmin olmaz ise görüşme sürecinin uzatılmasını 12 bireysel görüşmeye kadar talep edebilme hakkına sahiptir. Ek olarak denetimli serbestlik uzmanı bu süreçte ev ve okul ziyaretleri, yükümlünün birincil dereceden yakınları ile görüşme yapabilmektedir.
Değerlendirme ve Planlama Bürosunda, kuruma gelmiş olan dosyalar farklı işlemlere tabi tutulmaktadır. Büroya gelmiş bulunan yükümlüler hakkında ilk olarak risk ve ihtiyaç değerlendirmesi anketi yapılmaktadır. Bir sonraki adımda hem dosyaların hem de anket sonuçlarının incelenmesi sonucunda yükümlünün denetim süreci kapsamında sahip olduğu sorumlulukları içeren bir denetim planı oluşturulur. Bahsi geçen planda en az 3 bireysel görüşme ve grup çalışmaları veyahut seminer çalışmaları bulunmaktadır. Nitekim, eğer denetimli serbestlik uzmanı gerekli görür ise bu görüşmelerin sayısı 12’ye kadar artırılabilmektedir.
Denetimli serbestlik hizmeti dahilinde sanık veya hükümlülerin, topluma daha sağlıklı bir biçimde adapte olabilmeleri amacıyla objektif bir değerlendirme sistemi yardımı ile risk ve ihtiyaçlar belirlenmektedir. Bahsedilen risk değerlendirmesi, yükümlünün çevresindeki herhangi bir bireye karşı barındırdığı zarar verme veyahut tekrar suça karışma riskinin belirlenmesidir. İhtiyaç belirlenmesi kavramı ise, yükümlüden kaynaklı risklerin en aza indirilmesine yardım sağlayacak hizmet ve programların belirlenmesi anlamına gelmektedir. Denetimli serbestlik uzmanı, yükümlünün suç riskini kategorilendiren (düşük, orta ve yüksek) ve yapılandırılmış bir form olan ARDEF (Araştırma Değerlendirme Formu) uygulamaktadır. Bu formdan alınan yanıtlar dahilinde sonuç formuna göre infazen ve eğitim iyileştirmeye dönük yükümlülükler belirlenmektedir. Formun doldurulması sonucunda yükümlü hakkında tedavi ve denetimli serbestlik, adli kontrol, belli hakları kullanmaktan yoksun bırakılma veya cezanın konutta çektirilmesi kararı verilmiş ise; bu yükümlülerin risk ve ihtiyaç değerlendirilmesi yapılmamaktadır.
ARDEF formu sonucunda süreci planlanan yükümlüler gerekliği görüldüğü takdirde aşağıda bahsi geçen programlara katılabilmektedir:
– Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Müdahale Programı (SAMBA) grup çalışmasına 10 oturum boyunca katılımını gerçekleştirmektedir. Uzmanlar bu grubu yönetmekte ve bağımlılığın psikososyal etkileri, motivasyon, bağımlılıktan kurtulma yolları gibi konuları içeren oturumlar düzenlemektedir.
– Denetimli serbestlik uzmanları Öfke Kontrolü Müdahale Programı kapsamında duygu, düşünce, öfke duygusunu kontrol etme gibi konuların üzerinde durulan ve 10 oturumdan oluşan öfke grup çalışması düzenlemektedir.
– Farklı müdürlüklerde yükümlülere yardımcı olabilecek birbirinden farklı konularda seminer çalışmaları yürütülmektedir. Bu sayede yükümlüler stresle baş etme, aile yaşamına ve toplumsal yaşama uyum sağlama, toplumsal kuralları öğrenme gibi konularda kendilerini eğitebilmektedirler.
Ayrıca denetimli serbestlik uzmanları Erasmus projelerini hazırlama ve yürütme hakkına sahiptir.
Bu yazılarımız da ilginizi çekebilir:
Bu makaleye şu şekilde atıf yapılması önerilir: Bensu Mercan (2020). Denetimli Serbestlik: Genel Bakış ve Psikoloğun Rolü, hukukcukafasi.com/denetimli-serbestlik-genel-bakis-ve-psikologun-rolu, (Erişim Tarihi: … ).
Bu yazı aynı zamanda Psikolog Kafası adresinde yayınlanmıştır.
Apaydın, C. ve Kaplan, H. (2019). Ceza infaz sistemi ve denetimli serbestlik. İstanbul Aydın Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5 (2),185-207.
Boğazlıyan Adliyesi. Denetimli serbestlik nedir. Erişim Adresi: bogazliyan.adalet.gov.tr/denser/DenKitap.htm
Ceza ve Tevfikevleri Genel Müdürlüğü. Ceza infaz kurumlarından salıverilen hükümlülere yönelik yürütülen çalışmalar. Erişim Adresi: cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/saliverilenlere-yonelik-hizmetler
Kuru, O. (2011). Adli psikoloji ve denetimli serbestlik.
Taşçı, T. T. (2019). Denetimli Serbestlik Müdürlüğünde Psikolog Olmak.Erişim Adresi: psikolojiagi.com/denetimli-serbestlik-mudurlugunde-psikolog-olmak/
Tuncer, G. ve Duru, M. N. (2013). İş Doyumu Denetimli Serbestlik Şubelerinde Çalışan Personel Örneği. İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi, 3 (10),115-142.
Bensu Mercan
Bensu Mercan (Tümünü gör)
- Denetimli Serbestlik: Genel Bakış ve Psikoloğun Rolü - 14 Eylül 2020
- Kriminoloji - 29 Ocak 2019
- Etkili Ders Çalışma Önerileri - 7 Ekim 2018
